Helgimyndin af Jónasi Hallgrímssyni í nútímanum og ógæfumaðurinn Jónas Hallgrímsson í samtíma sínum

Afmæli Jónasar, dagur íslenzkrar tungu, gott er það og vert að minnast hans með virðingu og hlýhug og hvetja alla til að tileinka sér baráttumál hans.

En hver var Jónas Hallgrímsson? Hversu margir hafa lesið ævisögurnar um hann, ekki sízt það Páll Valsson hefur skrifað um hann, sem er eiginlega sérfræðingur í listaskáldinu góða?

Jónas Hallgrímsson var maður andstæðna, en hann lýsti sér bezt í eigin ljóðlínum þegar hann samdi síðustu sonnettuna sína, þar sem þessi lýsing er:"Tíminn vill ei tengja sig við mig". Þunglyndi hans kemur vel fram í þessum línum:

 

"Svo rís um aldir árið hvurt um sig,

eilífðar lítið blóm í skini hreinu.

Mér er það svo sem ekki neitt í neinu,

því tíminn vill ei tengja sig við mig."

 

Það eru aðeins stórskáld eins og Jónas sem yrkja svona, þar sem mikið efni er í stuttu kvæði (sem er reyndar lengra, en þetta segir nóg).

Í dag, 16. nóvember 2022 skrifaði einnig í Feyki, skagfirzkt blað á netinu, Þorgerður Ásdís Jóhannsdóttir framhaldsskólakennari og ritari DKG Félags kvenna í fræðslustörfum þessar góðu línur um mann dagsins:

"... Hann lýsir því að betra er að kenna til og lifa en að sitja afskiptalaus hjá og afneita hvort heldur er vanda eða lygi samtímans, jafnvel þótt hann sjálfur hlyti bágt fyrir".

8. janúar 2000 skrifaði Njörður P. Njarðvík ljóðrýni um þetta sama ljóð sem vert er að vitna í einnig, svo góð er hún.

"Viðbrögð mælanda ljóðsins eru ekki uppgjöf sárþunglynds manns, heldur vissan um dýrmætustu eign sérhvers manns: hugann, hugsunina, skynjunina, - og þörfina fyrir að vera sjálfum sér trúr - líka í mótlæti. Með öðrum orðum: að láta tímann ekki buga sig í hverfulleika sínum. Hér ómar bergmál úr eldra kvæði: "allt er í heiminum hverfult". Ef til vill þykir okkur nú myndmálið í lokin ögn einkennilegt, af því að við þekkjum ekki lengur þann sið að hafa sauðarlegg í vörðum og yrkja í þá vísur - eða hnoð, klám og níð. Jónas vill ekki vera slíkt viljalaust verkfæri annarra. Í hugarglímu sinni gerir hann upp hug sinn - og þannig er þessi sonnetta uppgjör - að vera trúr sjálfum sér og innstu sannfæringu sinni."

 

Megas var á sínum tíma gagnrýndur fyrir að níða Jónas Hallgrímsson í ljóðinu "Um skáldið Jónas", en í raun og veru var Megas þarna fyrstur til að gagnrýna samtíma Jónasar sem sýndi honum lítinn skilning og áleit hann fyllibyttu og ólánsmann, en margir báru þó virðingu fyrir honum og elskuðu ljóðin hans, að vísu.

 

Ég held að Jónas Hallgrímsson hafi frekar minnt á menn sem eru litnir hornauga í dag sem sérvitringar, og eru ólánsmenn á ýmsa lund, kvenmannslausir, ekki með fulla heilsu og slíkt, en afreka samt ýmislegt.

Jónas var óheppinn í samskiptum við kvenfólk, fékk ekki stúlkuna sem hann elskaði, hann var drykkfelldur og heilsutæpur, eftir lungnasýkingar og vosbúð, sem hann fékk á ferðalögum um landið og varð að gista í lélegum tjöldum í miklum kulda við náttúrufræðilegar rannsóknir.

Ég held að fólk hafi haft samúð með honum þegar hann var uppi á 19. öldinni, og hafi ekki litið á hann sem stórmenni, heldur hörkutól sem átti svolítið erfitt vegna heilsuleysis.

Nýyrðin sem hann fann upp urðu ekki fræg fyrr en eftir hans dag í alvöru, þótt sum þeirra hafi fengið útbreiðslu mjög snemma, á meðan hann var á lífi. Kvæðin hans fóru að vísu víða, enda mörg prentuð í tímaritum sem voru lesin upp til agna.

Það er ekki lítil hræsni í því að upphefja bara Jónas Hallgrímsson í nútímanum en ekki þá sem eru umdeildir í okkar samtíma og eiga skilið meiri athygli og viðurkenningu. Jónas vann sér inn þessa frægð, en það hafa fleiri gert og ekki uppskorið enn.

Maður les það úr mörgum kvæðum Jónasar að hann var haldinn sjálfsfyrirlitningu, fyrir að vera "tapari", eins og það er sagt í nútímanum. Hann er ekki talinn tapari núna.

Barátta Jónasar og Fjölnismanna fyrir hreintungustefnu var tízkumálefni á hans tíð, og margir litu á þetta sem snobb í honum sem ætti ekki við þá erindi. Tíminn tengdi sig þó við hann að því leytinu til, að þjóðerniskennd Jónasar var vissulega í takt við tímann. Að öðru leyti kann hann að hafa upplifað sig utanveltu og tapara.

En skál, Jónas, þar sem þú ert á öðrum hnetti!

 

Þjóðargjöf afhent á morgun

Athugasemdir

[Guðjón E. Hreinberg, 16.11.2022 kl. 23:54]

Heyrði minnst á nýyrði Jónasar í kommúnistaRÚV í morgun; er til listi yfir þau öll?

Skildi Þórbergur hafa gert þessu einhver skil?

[Ingólfur Sigurðsson, 17.11.2022 kl. 14:50]

Ja ég veit að það er að koma út bók um nýyrði Jónasar. Annars erum við alveg fær um það í nútímanum að búa til ný nýyrði sem lýsa dystópíunni eða einhverju, en hans nýyrði kenna manni ýmislegt og voru mjög góð.

Þórbergur þekkti þetta held ég og kom með nokkur fleiri.

Takk fyrir innlitið.