Sennilegar orðsifjar til grundvallar fornyrðinu "skrælingi".

Á landnámsöld voru ekki skrifaðar orðabækur, þaðan af síður orðsifjabækur.  Sennilega hafa rúnir þá verið ristar, og jafnvel skrifað á bókfell, börk eða skinnræmur.

Helstefnan hefur verið svo lengi ríkjandi á okkar jörð að það er vel þess virði að leita til baka, til fortíðarinnar, og finna þar dýrðarmola sem hafa glatazt, á öllum sviðum mannlegs lífs.

Orðsifjabók Ásgeirs Blöndal var brautryðjendaverk. Eins góð og hún er verður hún að teljast takmörkuð. Sumar skýringar eru trúanlegar og vandaðar, geta talizt enn í gildi, aðrar eins og skarpskyggni hafi hann skort, tíma eða nennu.

Ásgeir Blöndal taldi orðið skrælingi dregið af skrá, eða þurrt og skorpið skinn, merkingu orðsins skrælingi taldi hann vera:"Magur, þurr, vesæll, horaður, skorpinn, heilsulítill maður".

Á vísindavefnum eru skýringar sem eru trúlegri á þessu orði og orðsifjunum sem liggja því til grundvallar. Þar skrifar Guðrún Kvaran að skyldleiki geti verið milli orðanna skríll og skrælingi þar sem til eru svipuð lýsingarorð, skrælþurr og skrílþurr, notuð um hey mestmegnis.

Skorturinn á heimildum veldur því að orðin vantar sem liggja til grundvallar, þau voru annaðhvort ekki skrifuð niður, eða skinnhandritin voru étin, brennd, eða morknuðu eða eyddust öðruvísi.

En hér erum við greinilega á réttum slóðum og Guðrún Kvaran kemur með trúanlegri skýringar en Ásgeir Blöndal. Ég á mjög erfitt með að trúa því að Íslendingarnir sem nefndu hina framandi indíána Ameríku og inúíta Grænlands hafi talið þá veiklulega og horaða, úr því að þeir ógnuðu víkingunum svo mjög að þeim fannst Ameríka ekki fýsilegur kostur eða friðvænlegur til að búa á. Því verður að hafna tillögu Ásgeirs Blöndal í orðsifjabók hans að orðið skrælingi sé einungis dregið af orðinu skrá, þótt hann að vísu slái þann varnagla í skýringum sínum að önnur orð komi til greina sem áhrifavaldar. Sennilegra er að dökk húð þeirra, skinnklæði og stríðsóp þeirra hafi verið hluti af merkingu orðins skrælingi.

Við verðum fyrst að athuga hvernig fyrstu áhrifin voru af því að hitta þessa menn. Lýsingar á hegðun og útliti eru sennilegasta merkingin á orðinu.

Þýzkan er mjög til hjálpar. Orðið "Schral" merkir á þýzku sjómannamáli "andstæður", og sögnin "schralen" að gerast andstæður. Þessi orð geta átt sér 1000 ára rætur, eða meira, hvort sem þau litu nákvæmlega þannig út þá eða ekki. Skralingi á íslenzku gæti því hafa verið til árið 1000 og merkt andstæðingur, jafnvel þótt orðið sé ekki í miðaldahandritum, enda voru ekki öll orð skráð sem voru þekkt, og mörg hafa glatazt.

Ég tek ekki mark á þeim skýringum að orðið skral sem til er í norsku, dönsku og sænsku og merkir aumingjalegur eða við slæma heilsu hafi ekki borizt þangað fyrr en á 17. öld úr lágþýzku og sé óþekkt í miðaldamáli. Víkingar sigldu útum allt, og aðeins hluti af þeirra orðaforða varðveittist. Sama orðið getur hafa borizt margsinnis til Norðurlanda, og ekki alltaf í sömu mynd. Auk þess tel ég þessa merkingu alranga, þótt skyldleiki orðanna sé fyrir hendi. Merkingarmunur hefur orðið.

Hugsanlega urðu til orð í Vínlandsferðunum og Grænlandsferðunum sem voru svipuð en höfðu ólíkar merkingar. Þegar sögurnar voru skrifaðar niður kann þá að hafa orðið samræming, og aðeins eitt orð lifað af mörgum sem urðu til.

Skræklingur er hugsanlegt orð sem hefur fallið niður en orðið til haft áhrif á myndun orðsins skrælingi, menn sem skrækja og hafa hátt, en stríðsöskur herskárra manna eru vel þekkt. Það orð passar við boðskapinn, um að þessir skrælingjar hafi ekki verið árennilegir, og sízt veiklulegir eða horaðir, eins og ranglega er haldið fram.

Sögnin schrei er til á þýzku og merkir óp. Fjölmargar skyldar sagnir og orð eru til í mörgum málum svipaðrar merkingar.

Áhrif frá svipuðum eða nákvæmlega þeim orðum hygg ég að liggi til grundvallar þessum orðsifjum að hluta til.

Latverskan geymir mjög fornar og merkilegar orðsifjar sem hvergi annarsstaðar finnast. Þar er orðið skriet, sem þýðir að hlaupa. Skrieties þýðir að elta hver annan, eða að fara í kapphlaup. Þar er einnig orðið skrajzs, horaður, vesællegur, sem hefur verið notað til að rökstyðja kenninguna um að orðið merki eitthvað slíkt, orðið skrælingi.

Í enn eldri myndum er líklegt að svipaðar sagnir hafi haft ge- forskeyti eða be- forskeyti eða önnur forskeyti.

Svo er það annað í þessu. Nútímaíslenzkan geymir merkinguna að flysja, til dæmis kartöflur, og þá er notað orðið að skræla. Ásgeir Blöndal telur þetta orð tökuorð úr dönsku, skrælle.

Nú er þetta ekki endilega svona einfalt. Stundum voru hausar þurrkaðir og húð fórnarlamba skræld af, sem hluti af stríðsvenjum sumra þjóðflokka. Hefur nýja orðið því verið myndað vegna hugrenningatengsla við orðið skrælingi, eða var orðið skrælingi myndað fyrir 1000 árum með einhverja grunnmerkingu sem hafði slíkan verknað í sér fólginn, grimmilegan? Það er ekki útilokað. Það að túlka merkingu fornra orða getur verið margslungið. Það sem menn töldu eitt sinn frummerkingu er ekki endilega fullkomlega rétt, merkinguna er hægt að uppfæra með auknum skilningi og rannsóknum síðar.

Ef upphafleg mynd orðsins skrælingi var skrekklingur eða skræklingur, þá kann orðið skrekkur að vera grunnmerking, að vekja ótta, sbr, schreck á þýzku.

Eftir sem áður er þetta óþekkt. Sú flóra af orðum sem var til á stóru málsvæði er ekki lengur til, langfæst af því var skrifað niður, rist á rúnakefli eða hefur varðveizt til okkar daga.

Orðið skrá getur ekki hafa verið eina orðið sem notað var þegar þetta orð var myndað, það er nokkuð ljóst. Hitt er ekki fullvíst, hver merkingin var upphaflega, eða hverju það átti að lýsa. En hlaupandi menn, það er mjög sennilegt, finnst mér, frekar en horaðir, veiklulegir og uppþornaðir menn, eins og Ásgeir Blöndal gerði ráð fyrir í sínu riti, sem er vissulega grundvallarrit.

Athugasemdir

[Magnús Sigurðsson, 10.5.2022 kl. 22:32]

Áhugaverður pistill Ingólfur, eins og svo oft áður hjá þér um orð og málfar, skemmtilegar pælingar um tegsl við þýsku.

Ég gæti líka einmitt trúað að Guðrún Kvaran fari nær merkingunni orðsins skrælingi, s.b. skríll. Landnámsmenn Íslands voru mjög svo skipulagt fólk á allan hátt og hefðu allt eins getað kallað þá sem ekki bjuggu við eins þróað skipulag skríl.

Mig langar til að benda þér á Sögur af landi, -viðtal við Pál Pálsson, sem hefst á mínútu 34:15, um hve skipulagðir íslendingar voru allt frá fyrstu tíð. 

https://www.ruv.is/utvarp/spila/sogur-af-landi/24693/7i1bo0

[Ingólfur Sigurðsson, 10.5.2022 kl. 23:27]

Takk fyrir þetta Magnús. Ég ætla að hlusta á þetta.

Ég þakka einnig fyrir fróðlega söguþætti frá þér.